Fedra [Racine]

Jean Racine, jeden z najwybitniejszych dramaturgów francuskiego klasycyzmu XVII wieku, stworzył „Fedrę” (1677) jako dojrzałe, głęboko tragiczne dzieło, którego korzenie sięgają mitologii greckiej oraz klasycznych dramatów Eurypidesa i Seneki. Utwór ten, uznawany za arcydzieło tragedii francuskiej, wyróżnia się wyjątkową intensywnością emocjonalną, rygorystyczną konstrukcją formalną i mistrzowskim portretem namiętności prowadzącej do katastrofy. Racine, zgodnie z zasadami klasycyzmu, trzymał się reguł trzech jedności – czasu, miejsca i akcji – tworząc dramat oszczędny w środkach zewnętrznych, lecz niezwykle bogaty w wewnętrzne konflikty i napięcia psychologiczne.

Bohaterką tragedii jest Fedra, żona Tezeusza, zakochana w swoim pasierbie Hippolicie. Jej uczucie jest zakazane, sprzeczne z moralnością, prawem i rozsądkiem, co czyni ją postacią tragiczną w pełnym klasycznym znaczeniu. Fedra nie jest potworem ani uwodzicielką, lecz kobietą osaczoną przez namiętność, której nie pragnie i którą traktuje jak przekleństwo. Tragizm Racine’a polega na ukazaniu bohaterki jako istoty rozdartej między pragnieniem a sumieniem. Fedra próbuje przeciwstawić się miłości, szuka ucieczki w śmierci, a jednocześnie zostaje uwikłana w sieć kłamstw, nieporozumień i gwałtownych emocji, które prowadzą do zguby jej samej i niewinnego Hippolita.

Styl Racine’a cechuje wyjątkowa oszczędność języka oraz wielka dbałość o rytm i muzyczność wersów. Autor posługuje się aleksandrynem – dwunastozgłoskowym wierszem francuskim – który w jego wykonaniu nabiera monumentalnego charakteru, a jednocześnie pozwala na subtelne oddanie emocji, przerwanych westchnień i niepokoju. W dramacie nie ma przypadkowych słów, a każde zdanie wyraża napięcie między namiętnością i obowiązkiem. Racine rezygnuje z widowiskowych wydarzeń scenicznych na rzecz intensywnego dialogu oraz introspekcji, dzięki czemu „Fedra” jest arcydziełem psychologii postaci.

W Polsce najbardziej znanym przekładem tragedii jest tłumaczenie Tadeusza Boya-Żeleńskiego, wybitnego tłumacza literatury francuskiej, pisarza i publicysty. Boy-Żeleński, który wprowadził na polski grunt ogromną część klasyki francuskiej, dokonał przekładu „Fedry” z wyjątkową wrażliwością na rytm i elegancję oryginału. Oddanie aleksandrynu francuskiego w języku polskim jest zadaniem niezwykle trudnym, ponieważ polszczyzna, mając inną rytmikę i akcentację, nie odwzorowuje w pełni konstrukcji oryginału. Boy, świadomy tych trudności, stworzył przekład nie tylko wierny w treści, ale również zachowujący nastrój i muzyczność tragedii.

Jego język jest klasyczny, wysublimowany, a jednocześnie klarowny i żywy. Boy unika sztucznej archaizacji, starając się, by dramat brzmiał naturalnie dla współczesnego odbiorcy, nie tracąc przy tym swego wzniośle tragicznego charakteru. Dzięki temu tłumaczeniu polski czytelnik może poznać siłę emocjonalną i styl Racine’a bez nadmiernych barier językowych, co stanowi ogromny wkład Boya-Żeleńskiego w popularyzację francuskiej literatury klasycznej w Polsce.

Istotnym aspektem pracy Boya jest także jego komentarz kulturowy – tłumacz miał świadomość, że francuski klasycyzm, z jego rygorem formalnym i tematycznym, może wydawać się polskiemu odbiorcy obcy. Dlatego starał się uwypuklić psychologiczną głębię postaci, szczególnie wewnętrzne rozdarcie Fedry, czyniąc dramat bardziej zrozumiałym i bliskim czytelnikom.

„Fedra” Racine’a, w tłumaczeniu Boya-Żeleńskiego, zachowuje swój status arcydzieła tragedii europejskiej. Jest to dramat o sile namiętności, granicach wolnej woli i katastrofalnych skutkach ukrytych pragnień. Tłumaczenie polskiego humanisty pozwala tej klasycznej historii przemawiać z pełną mocą również do współczesnego odbiorcy, pokazując, że konflikty namiętności i moralności, choć przedstawione w antycznej scenerii, pozostają żywe i uniwersalne.

O WYDANIU

Autor: Jean Racine

Tytuł: Fedra

Nakładem Rambler Press, Warszawa 2022

Oprawa wykonana ręcznie, z etui.

Nakład 25 egzemplarzy. Tłumaczenie Tadeusz Boy-Żeleński. Format: 220×280 mm. Objętość: 172 strony.

Ilustracje: Zaczerpnięte ze słynnego wydania Oeuvres de Jean Racine (1801) przygotowanego przez Pierre’a Didota. To luksusowe, trzytomowe wydanie dzieł Racine’a przeszło do historii jako „edycje z Luvru”. Na frontyspisie grafika autorstwa Pierre’a Paula Prud’hona, przedstawiająca Melponenę przyjmującą Racine’a do grona Nieśmiertelnych. Wewnątrz książki znajdują się prace Anne-Louis Girodet de Roussy-Triosona (1767-1824).